بنیاد شهید و امور ایثارگران استان، ، یکی از نهادهای انقلاب ‌اسلامی است که به‌دلیل رسیدگی به وضعیت خانواده‌های شهدا و همچنین رسیدگی به امور معلولین و آسیب‌دیدگان انقلاب ‌اسلامی تشکیل شد (بنیاد شهید انقلاب‌اسلامی، ۱۴ آبان ۱۳۹۳).

این نهاد ۲۲ اسفند ۱۳۵۸ با صدور فرمان ده ماده‌ای امام‌خمینی^(ره) رهبر کبیر انقلاب اسلامی و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران (1281-  1368ش) تأسیس شد. در اوایل بهار ۱۳۵۹ بنیاد شهید استان گیلان در محلۀ پیرسرای رشت شروع به فعالیت کرد (زعیمی). هم‌اکنون ساختمان این ادارۀ کل در بلوار شهید انصاری، روبروی فرمانداری رشت واقع شده‌است. با شروع جنگ، در تعدادی از شهرستان‌های استان، بنیاد شهید تأسیس شد (همو)، در حوزۀ شرق گیلان، بنیاد شهید شهرستان لاهیجان، شهرستان‌های آستانه، لنگرود و رودسر را تحت پوشش داشت (عمویی) و در حوزۀ غرب گیلان، شعبۀ شهرستان تالش، مسئولیت رسیدگی به پروندۀ شهدای تالش، آستارا، ماسال و رضوانشهر را به‌عهده گرفت. 

از ۱۳۶۱ش به بعد ساختار بنیاد به سایر شهرستان‌ها، گسترش پیدا کرد و در کل استان، یازده شهرستان رشت، لاهیجان، تالش، فومن، رودسر، لنگرود، بندرانزلی، آستارا، صومعه‌سرا، رودبار و آستانۀ اشرفیه دارای بنیاد شهید شدند (زعیمی). درتمامی دوران دفاع‌مقدس این شهرستانها به‌صورت مستقیم زیر نظر تهران (مرکز) وظایف سازمانی را انجام می‌دادند (عمویی). بنیاد شهید انقلاب‌اسلامی استان گیلان در آغاز از ساختار سازمانی پیچیده‌ای برخوردار نبود. این نهاد دارای یک رئیس و کارکنانی با عنوان مسئول بود که در حوزه‌های تعیین شده، مشغول فعالیت بودند؛ از این رو تفکیک دقیقی میان وظایف هر یک از مسئولین وجود نداشت و هریک از آنان، افزون بر انجام وظایف سازمانی خود به انجام امور مرتبط با سایر بخش‌‌ها‌ هم اهتمام داشتند.

در بدو تأسیس، بنیاد شهید متولی «رسیدگی به وضعیت خانواده‌ها و همچنین رسیدگی به امور معلولان و آسیب‌دیدگان انقلاب اسلامی بود (رحیمان، ص۱۸). با آغاز جنگ از سوی عراق، خدمات‌دهی بنیاد به سه گروه کلی زیر تقسیم گردید:

1. خانوادۀ شهدا: شامل والدین، همسر و فرزندان شهدا.

2. ایثارگران: شامل جانبازان بالای ۲۵درصد، همسر و فرزندان فرد جانباز.

3. مفقودان، اسرا و آزادگان، همسران و فرزندان‌شان (داوطلب).

هم اکنون ادارۀ کل بنیاد شهید و امور ایثارگران استان گیلان متولی پیگیری امور خانواده‌های معزز شهدا و ایثارگران است. در حال حاضر این ادارۀ کل در شانزده شهرستان استان گیلان دارای اداره بوده و مقر مرکزی آن در شهر رشت واقع شده‌است. در ساختار ادارۀ کل بنیاد شهید و امور ایثارگران استان چهار معاونت: «تعاون و امور اجتماعی»، «فرهنگی و آموزشی»، «بهداشت و درمان» و «توسعۀ مدیریت و منابع انسانی»، مشغول ارائۀ خدمت به خانواده‌های معزز شهدا و ایثارگران هستند.

بنیاد شهید در بدو تأسیس، یک سازمان‌ وابستۀ دولتی بود که به‌عنوان یک نهاد انقلابی انجام وظیفه می‌کرد؛ امّا در خرداد ۱۳۵۹ با تصویب شورای انقلاب به سازمان بهزیستی ملحق شد و پس از چندی با تصویب مجلس شورای اسلامی در دی ۱۳۵۹ از آن سازمان جدا شد و به صورت نهادی وابسته به نخست‌وزیری درآمد که سرپرست آن با پیشنهاد نخست‌‌‌وزیر و تأیید مقام رهبری تعیین می‌شد. هم اکنون «بنیاد شهید دارای شخصیت حقوقی مستقل و از نهادهای عمومی غیردولتی است که تحت‌نظر رئیس‌جمهور و نظارت عالیۀ مقام رهبری قرار دارد» (اساسنامۀ بنیاد شهید و امور ایثارگران، بش). این ساختار پس از درخواست مسئولان نهادهای ایثارگری و تأیید مقام معظم رهبری در ۸ بهمن۱۳۸۱ و طبق مصوبۀ ۱۹ اردیبهشت ۱۳۸۳ شورای عالی اداری مبنی‌بر تجمیع نهادهای ایثارگری (سازمان بنیاد جانبازان، ستاد امور آزادگان و بنیاد شهید) در ساختاری یکپارچه در بدنۀ دولت به تصویب رسید و به این ترتیب سازمان بنیاد شهید و امور ایثارگران شکل گرفت.

از جمله وظایف بنیاد شهید استان گیلان در زمان جنگ، اطلاع‌رسانی به خانواده‌های معزز شهدا در خصوص شهادت فرزندان‌شان و آماده‌سازی روحی آن‌ها به منظور پذیرش این موضوع با همکاری معتمدین و مسئولان محلی، تغسیل ابدان شهیدان در گلزار شهدا، تشییع پیکر آنان در روزهای دوشنبه و پنجشنبه هر هفته در مرکز استان، تصویربرداری و عکس‌برداری از مجالس شهدا، چاپ اعلامیه برای مراسم و همچنین اختصاص قطعه‌ای برای تدفین شهدا در گلزار شهدای تازه‌آباد و گلزار شهدای سایر شهرستان‌ها، شهرها و بخش‌ها بود (زعیمی).

در دوران جنگ مجروحانی که در سیر مراحل درمان در بیمارستان به شهادت می‌رسیدند، پیکر آن‌ها تحویل معراج‌الشهدا (تعاون سپاه گیلان) واقع در پل عراق می‌شد. پیکر شهدای مناطق عملیاتی هم ابتدا به معراج‌الشهدا سپاه استان منتقل می‌شد و سپس تعاون سپاه آن‌ها را به سردخانۀ شهرستان‌هایی که شهید به آنجا تعلق داشت، منتقل می‌کرد. آمار شهدا به صورت روزانه در اختیار بنیاد شهید قرار می‌گرفت و همراه هر شهید، برگه‌های حاوی مشخصات شهید، منطقۀ شهادت، نحوۀ شهادت، شهادت در حین عملیات یا خارج از منطقۀ عملیاتی، نیاز یا عدم نیاز شهید به غسل از جمله اطلاعات درج شده در این برگه‌ها بود (مستان‌آبادی).

استقرار نمایندۀ بنیاد شهید در بیمارستان‌های استان به منظور پیگیری امور درمانی مجروحان جنگی، پرداخت هزینۀ درمان آنان، تهیۀ وسایل و لوازم شخصی برای مجروحان از قبیل البسه، کفش و ...، اطلاع‌رسانی به خانواده‌های مجروحان، ترخیص مجروحان پس از بهبودی نسبی از بیمارستان و فرستادن آن‌ها به زادگاهشان از جمله خدماتی بود که بنیاد شهید ارائه داد. مجروحانی که ساکن استان‌های دور دست بودند، از طریق هواپیما به شهرهایشان فرستاده می‌شدند. مجروحانی که اهل استان‌ها و شهرستان‌های هم‌جوار بودند با همکاری جمعیت هلال احمر استان گیلان با آمبولانس به استان و شهرشان منتقل شده، کلیه مخارج و هزینۀ سفرشان به‌وسیلۀ بنیاد شهید پرداخت می‌شد (زعیمی، زاهد).

در پی وقوع جنگ یکی از سازمان‌هایی که در بدنۀ بنیاد شهید شکل گرفت «ستاد تخلیۀ مجروحان جنگی» بود. از آنجا که بعد از اجرای هر عملیات در جبهه‌های نبرد، چند هواپیما، حامل مجروحان جنگی، وارد فرودگاه رشت می‌شد، ستاد تخیله برای مداوا و ارائۀ خدمت به مجروحان، با مسئولیت یکی از پزشکان استان، در فرودگاه رشت ایجاد شد. به دلیل تسریع در ارائۀ خدمات، سالن انتظار فرودگاه رشت به دو بخش تقسیم گردید، یک بخش برای ارائۀ خدمات به مسافران و یک بخش، پس از تجهیز به تخت و امکانات پزشکی، برای ارائۀ خدمت به مجروحان جنگی اختصاص داده شد. فرآیند بستری در بیمارستان‌ها، مداوا و ترخیص مجروحان از وظایف ستاد تخلیۀ مجروحان بود. این ستاد، مجروحانی که وضعیتشان حاد بود را در چهار بیمارستان پورسینا، حشمت، رازی و توتونکاران رشت و مجروحان سرپایی را در بیمارستان‌های شهید بهشتی انزلی، شهید بابایی رودسر و ۲۲بهمن لاهیجان پذیرش کردند و امور درمانی آنان را انجام می‌داد (زعیمی).

مهم‌ترین حمایت‌های خدماتی بنیاد شهید نسبت به جامعۀ هدف شامل موارد زیر است:

□ تأمین نیازمندی‌های دارویی و درمانی خانواده‌های شاهد و ایثارگر برابر ضوابط و قوانین بنیاد؛

□ پرداخت هزینه‌های جراحی و بیمارستانی عزیزانی که در بیمارستان بستری می‌شوند و همچنین پرداخت هزینه‌های دارویی و فرانشیزهای معاینات پزشکی؛

□ پایش سلامت کلیۀ جامعۀ هدف با اعزام پزشک معالج برای معاینات پزشکی و انجام آزمایش‌ها به‌صورت ویزیت در منزل در تمام شهرها و روستاهای استان

□ تعیین درصد جانبازی برای مجروحان جنگی و ارائۀ خدمات به جانبازان براساس درصد تعیین شده؛

□ پرداخت مبلغی به عنوان حق پرستاری به جانبازانی که درصد جانبازی‌شان از ۵۵ درصد به بالاس (همو، زاهد)؛

□ تأسیس شش مدرسۀ شاهد و مهد در دوران دفاع‌ مقدس برای فرزندان شهدا؛

□ تهیۀ لوازم مورد نیاز مانند ویلچر، عصا و ...؛

□ فراهم کردن آمبولانس برای اعزام جانبازان نیازمندِ دریافت خدمات‌درمانی در تهران (همان‌دو)؛

□ تهیۀ جهیزیه برای فرزندان دختر شهدا؛

□ تأسیس مرکز آموزش فنی‌‌حرفه‌ای برای آموزش مشاغل به خانواده‌های شهدا، اسرا و جانبازان؛

□ ایجاد فروشگاه شاهد به منظور تأمین ارزاق مورد نیاز آنان (زاهد)؛

□ اعزام خانواده‌های شهدا به مناطق جنگی و دیدار با رزمندگان اسلام یکی دیگر از فعالیت‌های بنیاد شهید در طول دوران دفاع مقدس بود (داوطلب)؛

□ ایجاد کتابخانه؛ تخصصی ایثار و شهادت در مرکز استان؛

□ ساخت گنجینه و موزۀ شهدا و ایثارگران در شهر رشت (خیابان پیرسرا)؛

□ ایجاد مرکز فرهنگی و اسناد با هدف نگهداری آثار، دست‌نوشته‌ها و وصیت‌نامه‌های شهدا.

□ برنامه‌ریزی جهت ساخت دو مرکز فرهنگی و اسناد در شرق و غرب استان؛

□ فعالیت‌های آموزشی در سطوح متوسطه و عالی و تقویت بنیۀ علمی دانشجویان عزیز شاهد و ایثارگر و حمایت مالی و علمی تا سطوح دکتری و بالاتر در داخل و خارج از کشور؛

□ حضور در مسابقات قرآنی استانی، کشوری و بین‌المللی در سطوح مختلف سنی و در مقاطع تحصیلی مختلف؛

□ فعالیت‌های ورزشی و حضور در فدراسیون‌های ورزشی در بیشتر رشته‌ها و شرکت در مسابقات استانی، کشوری و بین‌المللی؛

□ تشکیل گروه‌های سرود و تئاتر فرزندان شاهد و ایثارگر، تشکیل گروه‌های تواشیح و جمع‌خوانی؛

□ چاپ ۶۹ جلد کتاب دربارۀ زندگی‌نامه شهدای دفاع ‌مقدس، وصیت‌نامۀ شهدا، امام در کلام شهدا، فرهنگ اعلام شهدا، شهدای ترور استان و خاطرات راویان دفاع ‌مقدس؛

□ نمایش ۲۵ مورد تئاتر با موضوع ایثار و شهادت در جشنواره‌های کشوری، منطقه‌ای و استانی.

اهم اقدامات خدمات رفاهی بنیاد شهید برای ایثارگران در دوران جنگ هشت ساله و پس از آن:

□ تخصیص زمین شهری با معرفی جامعۀ هدف به سازمان زمین شهری استان؛

□ اشتغال و جذب ایثارگران و افراد تحت تکفل طبق مجوزهای قانونی؛

□ واگذاری تسهیلات وام برای خرید، ساخت و تبدیل به احسن منازل ایثارگران و خانواده‌های معظم شاهد؛

□ تشکیل پرونده برای تخصیص حقوق ماهیانه برای خانواده‌های شهدا، این حقوق به والدین شهدا و در صورت تأهل شهید، به همسر و فرزندان تعلق می‌گرفت. علاوه‌بر این، جانبازان در صورت شاغل نبودن و همچنین خانواده‌های اُسرا هم از امکان دریافت حقوق ماهیانه از سوی بنیاد شهید برخوردار بودند (مستان‌آبادی)؛

□ فراهم کردن تسهیلات رفاهی اعم از وام‌های سهمیه‌ای، تخفیف و معافیت‌های قانونی (زعیمی)؛

□ ساخت مسکن برای خانواده‌های شهدا از ۱۳۶۰ش- 1359ش با حمایت استاندار وقت گیلان شهید علی انصاری و با پیگیری رئیس وقت بنیاد شهید استان آغاز شد. با تلاش بنیاد مستضعفان برای تأمین زمین مورد نیاز، سازمان مسکن و شهرسازی با همکاری بنیاد شهید ۴۸ واحد مسکونی را ساخته و در ۱۳۶۱ش به خانواده‌های واجد شرایط شهدا واگذار شد. به منظور رفاه خانواده‌های شهدا یک دستگاه آمبولانس در این مجتمع مسکونی مستقر گردید؛

□ تأمین کالاها و ارزاق عمومی مورد نیاز خانواده‌های شهدا با همکاری ادارۀ کل بازرگانی استان؛

□ برگزاری سه مرحله جشن ازدواج آزادگان در ورزشگاه شهید عضدی، تأمین جهیزیۀ آنان و اعزام دست جمعی به سفر مشهد مقدس؛

□ معرفی فرزندان شهدا و جانبازان بالای ۲۵درصد برای اشتغال به سازمان‌ها و ادارات دولتی، در صورتی که سازمان‌های دولتی به علت کمبود بودجه امکان استخدام را نداشتند با حمایت بنیاد شهید امکان اشتغال فرد در آن سازمان فراهم می‌شد و تا زمان استخدام فرد در سازمان مزبور، حقوق وی از سوی بنیاد شهید پرداخت می‌شد؛

□ اعطای تسهیلات کم‌بهره به فرزندان شهدایی که دارای طرح‌های اشتغال‌زا بودند، با مساعدت و پیگیری بنیاد شهید (مستان‌آبادی).

بنیاد شهید استان گیلان نزدیک به ۸۰۰۰ شهید، ۲۲۰۰۰ جانباز و ۲۶۰۰ آزاده را تحت پوشش دارد. در دوران دفاع ‌مقدس ۲۱۴ نفر از کارکنان بنیاد شهید استان گیلان به جبهه‌های نبرد اعزام شده و سه نفر از نیروهای بنیاد به شهادت رسیده و ۱۰۵ نفر هم مجروح و جانباز شدند (تاجداری؛ پورهادی) تدفین ۱۳۹ شهید گمنام در۵۳ نقطۀ استان گیلان که برای ۳۷ نقطه یادمان احداث گردیده و مابقی در حال پیگیری است، از دیگر خدمات بنیاد شهید و امور ایثارگران گیلان است

مآخذ:  «اساسنامۀ بنیاد شهید و امور ایثارگران، مادۀ۱»، (بارگذاری: بی‌تا)،  مجلس شورای اسلامی <https://rc.majlis.ir>، (دسترسی: ۵ فروردین ۱۴۰۴؛ داوطلب، محمدرضا (معاون فرهنگی و آموزشی بنیاد شهید استان)، مصاحبه با هنگامه کارگر و سمانه شهیدی، ۴ شهریور ۱۴۰۰؛ زاهد، حسین (ذی‌حساب و مسئول مالی)، مصاحبه با هنگامه کارگر وسمانه شهیدی، ۲۶ خرداد ۱۴۰۰؛ زعیمی، محمد (مسئول خدمات رسانی)، مصاحبه با هنگامه کارگر و سمانه شهیدی،  26 خرداد ۱۴۰۰؛ سلیم تاجداری، علی (مسئول کانون بازنشستگان بنیاد شهید استان گیلان)، مصاحبه با مؤلف، ۲۷ فروردین ۱۴۰۱؛ عمویی، علی (معاون پژوهشی و تحقیقات بنیاد شهید و امور ایثارگران)، مصاحبه با هنگامه کارگر و سمانه شهیدی، ۶ مرداد ۱۴۰۰؛ مستان‌آبادی، عبدالرسول (مسئول حوزۀ مالی)، مصاحبه با هنگامه کارگر و سمانه شهیدی، ، ۲۶  خرداد ۱۴۰۰.

/ابراهیم پورهادی/